مصاحبه با دکتر مارک اِن. پوتنزا
در سال‌های اخیر، مفهوم «اعتیاد» از چارچوب کلاسیک خود که تنها مواد مخدر، نیکوتین و الکل را شامل می‌شد، فراتر رفته و به حوزه‌ی رفتارهای روزمره نیز گسترش یافته است. قمار، بازی‌های آنلاین، شبکه‌های اجتماعی، و حتی خرید کردن، امروز در فهرست رفتارهایی قرار گرفته‌اند که در صورت تکرار مکرر و از دست رفتن کنترل، می‌توانند به اعتیاد تبدیل شوند.
دکتر مارک اِن. پوتنزا، روان‌پزشک و استاد دانشگاه ییل، از پیشگامان مطالعه بر اعتیادهای رفتاری است. او در این گفت‌وگو با ما از مسیر علمی خود، مفاهیم نوین اعتیاد، شواهد مغزی مرتبط با اختلالات رفتاری، و تحولات اخیر در سیاست‌گذاری جهانی سخن می‌گوید.
درباره‌ی دکتر مارک ان. پوتنزا
مارک اِن. پوتنزا، استاد روان‌پزشکی و علوم اعصاب در دانشگاه ییل، یکی از پیشگامان جهانی در پژوهش‌های مرتبط با اعتیاد رفتاری است. او دارای مدارک دکتری در زیست‌شناسی سلولی و پزشکی، و فلوشیپ روان‌پزشکی اعتیاد است. دکتر پوتنزا مدیریت چندین مرکز و پروژه‌ی پژوهشی مرتبط با قمار، کنترل تکانه، اعتیاد در زنان و اعتیادهای غیرمادی را در دانشگاه ییل بر عهده دارد.
او جوایز متعددی از نهادهای بین‌المللی دریافت کرده و در تدوین راهنماهای مهمی همچون DSM-5 و ICD-11 مشارکت داشته است. پژوهش‌های او عمدتاً بر درک نوروبیولوژیک اعتیاد، هم‌پوشانی با سایر اختلالات روان‌پزشکی، و توسعه‌ی استراتژی‌های درمان و پیشگیری تمرکز دارد.
📌 سؤال: لطفاً کمی از پیشینه‌ی حرفه‌ای و علایق شخصی‌تان بگویید.
دکتر پوتنزا: من در بوستون ایالت ماساچوست به دنیا آمدم و در شمال شرقی آمریکا بزرگ شدم. در دانشگاه ییل در رشته‌های زیست‌شناسی سلولی و بیوشیمی مولکولی تحصیل کردم. پس از آن، وارد رشته‌ی پزشکی شدم و تخصص روان‌پزشکی را نیز در همان‌جا گذراندم. علایق من به حوزه‌ی علوم اعصاب و بیولوژی انگیزش برمی‌گردد؛ بعدها همین علایق مرا به سمت مطالعه‌ی اعتیاد سوق داد. پدرم استاد شیمی در دانشگاه راتگرز بود و تأثیر زیادی بر علاقه‌ی من به علم داشت. در نهایت تصمیم گرفتم با ترکیب بینش زیستی و روان‌شناختی، به حوزه‌ی پژوهش و درمان اعتیاد بپردازم.
📌 چه شد که به اعتیاد رفتاری علاقه‌مند شدید؟ در ابتدا هم روی این موضوع کار می‌کردید؟
پوتنزا: در ابتدا تصمیم داشتم در زمینه‌ی علوم اعصاب مولکولی تحقیق کنم. اما در طول دوران رزیدنتی، به این نتیجه رسیدم که از کار با بیماران و پژوهش‌های بالینی لذت می‌برم. در آن زمان با دکتر بروس رایزن، روان‌پزشک متخصص اعتیاد، کار می‌کردم. او در من علاقه‌ای ایجاد کرد تا به رفتارهایی مثل قمار که به‌وضوح برای برخی از بیماران مشکل‌ساز شده بودند، بیشتر توجه کنم.
در آن دوران، قمار به‌عنوان یک اختلال «کنترل تکانه» طبقه‌بندی می‌شد، اما رفتار آن بیماران بسیار شبیه افرادی بود که به مواد مخدر وابسته بودند. این برایم سؤال‌برانگیز شد و مسیر پژوهشی من را شکل داد.
📌 از دید شما، واژه‌ی “اعتیاد” دقیقاً به چه معناست؟
پوتنزا: واژه‌ی «اعتیاد» (Addiction) ریشه‌ای لاتین دارد و به‌معنای «به بردگی گرفته‌شدن» است. در ابتدا این واژه به معنای وابستگی به یک رفتار خاص یا فرد خاص بود. تعریف امروزی اعتیاد، بیشتر بر پایه‌ی ویژگی‌هایی همچون تمایل شدید، استفاده‌ی مکرر با وجود عواقب منفی، و ناتوانی در کنترل رفتار استوار است. این ویژگی‌ها هم در اعتیاد به مواد و هم در اعتیاد رفتاری مشاهده می‌شود.
📌 شواهد علمی درباره‌ی اعتیاد رفتاری تا چه اندازه قابل اتکا هستند؟ مثلاً درباره‌ی قمار یا بازی‌های دیجیتال؟
پوتنزا: بسیار زیاد. هم از نظر بالینی، هم از نظر تصویربرداری مغزی و هم از نظر اپیدمیولوژی، شواهد قوی وجود دارد. برای مثال، در تصویربرداری‌های fMRI، مشاهده می‌شود که مغز افراد مبتلا به اختلال قمار یا بازی بیش‌ازحد، در مواجهه با محرک‌های مرتبط با آن رفتار، همان نواحی را فعال می‌کند که در افراد معتاد به کوکائین در مواجهه با مواد. ناحیه‌ای مثل ونترال استریاتوم که مسئول پردازش پاداش است، در این افراد فعالیت متفاوتی دارد. این نشان می‌دهد که مغز به‌شکلی مشابه، نسبت به رفتارهای اعتیادآور و مواد اعتیادآور واکنش نشان می‌دهد.
📌 سازمان‌های رسمی پزشکی چقدر این اختلالات رفتاری را به رسمیت شناخته‌اند؟
نقاط عطف علمی در شناخت اعتیادهای رفتاری:
-
DSM-5 (2013): اختلال قمار به عنوان اولین «اعتیاد رفتاری» شناخته شد.
-
ICD-11 (2022): اختلالات بازی و قمار رسماً به فهرست اختلالات اعتیادی افزوده شدند.
این تحولات بر پایه‌ی داده‌های گسترده‌ی نوروبیولوژیک، اپیدمیولوژیک و بالینی صورت گرفتند و مسیر تازه‌ای برای تشخیص و درمان باز کردند.
پوتنزا: در سال ۲۰۱۳، انجمن روان‌پزشکی آمریکا (APA) «اختلال قمار» را در DSM-5 در دسته‌ی «اختلالات مرتبط با مواد و اعتیاد» قرار داد. این تصمیم، گامی مهم در به‌رسمیت‌شناختن اعتیاد رفتاری بود. همچنین سازمان جهانی بهداشت (WHO) در ویرایش جدید ICD-11، اختلال قمار و اختلال بازی اینترنتی را به‌عنوان اختلالات رفتاری اعتیادی طبقه‌بندی کرده است.
📌 آیا رفتارهای دیگری مانند استفاده‌ی افراطی از شبکه‌های اجتماعی یا خرید نیز می‌توانند در آینده به‌عنوان اعتیاد طبقه‌بندی شوند؟
پوتنزا: این احتمال وجود دارد. اکنون بسیاری از رفتارهایی که در زندگی روزمره ما وجود دارند، در حال تبدیل‌شدن به دغدغه‌های بالینی‌اند. شبکه‌های اجتماعی، خرید آنلاین، استفاده‌ی افراطی از پورنوگرافی یا حتی استفاده‌ی بیش‌ازحد از گوشی هوشمند، در برخی افراد با نشانه‌هایی مشابه با اعتیاد همراه است. اما برای پذیرش رسمی آن‌ها به‌عنوان «اختلال»، نیاز به شواهد علمی قوی و معیارهای تشخیصی دقیق داریم.
📌 آیا محیط و طراحی سیستم‌ها می‌توانند در بروز اعتیاد نقش داشته باشند؟
پوتنزا: بله، قطعاً. بسیاری از سیستم‌ها – مثل بازی‌ها، اپلیکیشن‌ها و شبکه‌های اجتماعی – عمداً به‌گونه‌ای طراحی می‌شوند که با فعال‌سازی مدارهای پاداش در مغز، رفتار تکرارشونده و وسواس‌گونه ایجاد کنند. در این فضاها، دسترسی آسان، پاداش فوری، و فاکتورهای اجتماعی همگی نقش دارند. این یعنی تنها ویژگی‌های فردی مهم نیستند، بلکه محیط و طراحی نیز در بروز اعتیاد رفتاری بسیار مؤثرند.
با پیچیده‌تر شدن فناوری، رفتارهای آنلاین به‌شدت در حال همگرایی هستند:
-
🎮 بازی + قمار: جعبه‌های شانسی، پوسته‌های پولی، بازی‌های شبه‌کازینویی.
-
🛒 بازی + خرید: تراکنش‌های درون‌برنامه‌ای برای پیشرفت یا ارتقاء.
-
📱 شبکه‌های اجتماعی + خرید: بازارچه‌های پلتفرمی و تبلیغات هدفمند.
📌 چشم‌انداز آینده در این حوزه را چگونه می‌بینید؟
پوتنزا: آینده‌نگرانه و امیدوارکننده. ما در آستانه‌ی گسترش طبقه‌بندی رسمی اختلالات اعتیاد رفتاری هستیم. پژوهش‌ها پیش می‌روند، ابزارهای تشخیصی دقیق‌تر می‌شوند، و سیاست‌گذاران به اهمیت موضوع پی برده‌اند. همزمان، آموزش عمومی و مداخلات پیشگیرانه می‌توانند کمک کنند تا جامعه با شناخت بهتر، از مخاطرات پنهان دنیای دیجیتال آگاه شود.
📌 و در پایان، اگر بخواهید یک پیام کوتاه به خوانندگان بدهید؟
پوتنزا: هر رفتاری که برایتان لذت‌بخش است، ممکن است در صورت تکرار زیاد و از دست دادن کنترل، به مشکلی تبدیل شود. آگاهی، خودبازنگری و کمک‌گرفتن از متخصص، می‌توانند مسیر سالم‌تری را برایتان رقم بزنند. اعتیاد رفتاری یک چالش جدی اما قابل مدیریت است.
برای مطالعه‌ی بیشتر درباره‌ی دکتر پوتنزا:
Yale School of Medicine – Marc N. Potenzaدانشکده پزشکی ییل – مارک ن. پوتنزا
