در دهه‌های اخیر، با افزایش چشم‌گیر نرخ خودکشی در میان نوجوانان، توجه پژوهشگران به عوامل روان‌شناختی مؤثر در این مسئله افزایش یافته است. اگرچه افسردگی همواره به‌عنوان یکی از عوامل کلیدی در تمایل به خودکشی شناخته شده، اما عنصر ناامیدی هنوز جایگاه شایسته‌ای در ادبیات علمی نیافته است. مقاله‌ی حاضر با تکیه بر پژوهشی میان‌رشته‌ای و با ترکیب رویکردهای روانشناسی و آینده‌پژوهی، روشی مداخله‌ای مبتنی بر تقویت تصویرسازی مثبت از آینده ارائه می‌دهد که هدف آن کاهش سطح ناامیدی در نوجوانان است. این رویکرد نه‌تنها نوآورانه است، بلکه زمینه‌ای نو برای طراحی برنامه‌های پیشگیرانه‌ی روانی‌ـ‌اجتماعی فراهم می‌سازد.
مفهوم ناامیدی در نظریه‌های روان‌شناختی
ناامیدی در نظریه‌های کلاسیک روانشناسی، به‌ویژه نظریه‌ی شناختی آرون بک، مفهومی کلیدی در فهم چرخه‌ی افسردگی و خودکشی به شمار می‌رود. بک با معرفی “مثلث شناختی”، سه نگرش منفی دربارهی خود، تجربه‌ی زیسته و آینده را بنیان افسردگی دانست. بخش مربوط به آینده، همان مؤلفه‌ای است که به ناامیدی تعبیر می‌شود. ناامیدی در این چارچوب، انتظارات منفی فرد از آینده و ناتوانی در تصور نتایج مثبت را دربر می‌گیرد.
بک برای سنجش این مفهوم، مقیاسی طراحی کرد که سه مؤلفه‌ی اصلی را ارزیابی می‌کند:
۱) احساسات منفی دربارهی آینده،
۲) ازدست‌دادن انگیزه، و
۳) انتظار رویدادهای ناخوشایند.
این سه‌گانه به‌ترتیب ابعاد عاطفی، رفتاری و شناختی ناامیدی را پوشش می‌دهند و در مطالعات متعددی به‌عنوان پیش‌بینی‌کننده‌ی بالقوه‌ی رفتارهای خودکشی مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
آبرامسون و همکارانش نیز در نظریه‌ی “ناامیدی‌ـ‌افسردگی”، با بازتعریف نقش ناامیدی، آن را نه‌فقط نشانه، بلکه علت ابتدایی نوع خاصی از افسردگی دانستند. در این دیدگاه، فرد نه‌تنها وقوع نتایج مطلوب را نامحتمل می‌داند، بلکه باور دارد که هیچ کنترلی بر سرنوشت خود ندارد. این احساس درماندگی، مبنای بسیاری از رفتارهای غیرسازگارانه ازجمله اقدام به خودکشی تلقی می‌شود.
رابطه‌ی ناامیدی، افسردگی و خودکشی در نوجوانان
اگرچه مطالعات بسیاری نقش ناامیدی را در پیش‌بینی خودکشی بزرگ‌سالان تأیید کرده‌اند، اما داده‌ها در مورد نوجوانان پیچیده‌تر و گاه متناقض‌اند. برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهند که افسردگی در نوجوانان عامل قوی‌تری نسبت به ناامیدی در تمایل به خودکشی است، حال‌آنکه سایر مطالعات، به‌ویژه در محیط‌های روان‌پزشکی، از نقش مؤثر ناامیدی خبر می‌دهند.
مطالعه‌ای که بر نوجوانان بستری در بیمارستان‌های روان‌پزشکی انجام شد، حاکی از آن است که تنها دو عامل—سن و میزان ناامیدی—توانسته‌اند شدت افکار خودکشی را پیش‌بینی کنند. در همین راستا، در تحقیقی دیگر مشخص شد که ناامیدی حتی از افسردگی نیز پیش‌بینی‌کننده‌ی قوی‌تری برای افکار خودکشی است. این یافته‌ها تأکیدی مجدد بر ضرورت توجه به ناامیدی به‌عنوان متغیری مستقل و اثرگذار در سلامت روان نوجوانان دارند.
آینده‌پژوهی و ناامیدی: نگاهی میان‌رشته‌ای
مقاله‌ی حاضر با عبور از چارچوب سنتی روانشناسی، به بررسی پیوند میان ناامیدی و آینده‌پژوهی می‌پردازد. در دنیای معاصر، رسانه‌ها و فرهنگ عمومی اغلب تصویری تیره و ترسناک از آینده به جوانان ارائه می‌دهند. این تصاویر غالباً فاقد امید، امکان، یا تنوع هستند و در نتیجه، ظرفیت نوجوانان برای تصور آینده‌ای مثبت و معنا‌دار را تضعیف می‌کنند.
در چنین فضایی، نوجوانان نه‌تنها احساس کنترل خود را بر آینده از دست می‌دهند، بلکه به‌تدریج انگیزه‌ی خود را برای تلاش در جهت ساخت آینده‌ای بهتر از دست می‌دهند. این وضعیت، همان‌طور که پژوهشگر مقاله می‌گوید، به افزایش احساس بی‌معنایی، افسردگی و در مواردی حتی خودکشی می‌انجامد. افزایش نرخ خودکشی در جوانان ۱۵ تا ۲۴ساله در استرالیا، که در طول دو دهه دو برابر شده، شاهدی بر این روند نگران‌کننده است.
طراحی مداخله: برنامه‌ی “آفرینش آینده‌های مثبت”
با هدف مقابله با این وضعیت، نویسنده برنامه‌ای مداخله‌ای طراحی کرده است که در آن با استفاده از تکنیک‌های تصویرسازی و آموزش آینده‌نگری، سعی می‌شود تا نگرش نوجوانان نسبت به آینده تغییر کند. این مداخله شامل چهار جلسه‌ی پنجاه‌دقیقه‌ای در بازه‌ی چهار تا شش هفته‌ای است و در آن از روش‌هایی مانند بارش فکری، تحلیل رسانه‌ای، تصویرسازی خلاقانه و بازتاب گروهی استفاده می‌شود.
در جلسه‌ی اول، نوجوانان دربارهی مفهوم “آینده‌ها” بحث می‌کنند (نه فقط “آینده”) تا از تفکر دوگانه‌نگرانه فاصله بگیرند. سپس بررسی می‌کنند که دیدگاه‌های آنان نسبت به آینده از کجا نشأت می‌گیرد—چه در فیلم‌ها، چه در رسانه‌ها، و چه در فرهنگ عمومی. هدف این جلسه، آگاه‌سازی دربارهی تأثیرات بیرونی و تشویق به بازاندیشی فعالانه در تصورات آینده‌محور است.
در جلسات بعدی، تمرکز بر بازسازی فعالانه‌ی تصاویر ذهنی نوجوانان از آینده است—تصاویری که نه‌فقط امیدوارکننده، بلکه قابل‌باور و دست‌یافتنی باشند. از طریق تمرین‌های هدایت‌شده، شرکت‌کنندگان ترغیب میشوند که آینده‌هایی را ترسیم کنند که با ارزش‌ها و علایق شخصی‌شان هم‌راستا باشد. این فرآیند نه‌تنها به تقویت مؤلفه‌ی شناختی (بازسازی انتظارات)، بلکه به بهبود جنبه‌ی عاطفی و رفتاری ناامیدی نیز منجر می‌شود:
جلسه‌ی اول کارگاه آموزشی
این جلسه در دو مرحله انجام می‌شود.
مرحله‌ی اول: مفهوم کلمه‌ی آینده چیست؟
در گام نخست، جلسه‌‌ای برای بارش فکری جهت گردآوری ایده‌های مختلف، پیرامون مفهوم کلمه‌ی آینده، برگزار می‌شود. با توجه به اینکه این روش معمولاً به طرح ایده‌های منفی و به‌ویژه ایده‌های بسیار پیشرفته منجر می‌شود، این مرحله به‌صورت کوتاه و سریع انجام می‌گیرد. نکته‌ی قابل توجه در این مرحله این است که به‌جای استفاده از کلمه‌ی آینده در شکل مفرد، از شکل جمع آن یعنی آینده‌ها استفاده شود.
مرحله‌ی دوم: ایده‌های ما درمورد آینده از کجا می‌آیند؟
در این مرحله از دانش‌آموزان خواسته می‌شود که نام سه فیلم و یا کتابی را که محتوای مثبتی از آینده ارائه می‌دهند یادداشت کنند. سپس از آنها می‌خواهند به فیلم یا کتابی که قوی‌ترین تأثیر را بر آنها گذاشته است فکر کنند و موارد زیر را در نظر بگیرند:
محیط‌زیست چگونه به تصویر کشیده شده است؟ (در چند جمله)
روابط انسانی چگونه به تصویر کشیده شده است؟ (در چند جمله)
چه پیام‌های مهمی درمورد آینده از این فیلم یا کتاب دریافت کرده‌اند؟ (در چند جمله)، این پیام‌ها از چه نظر مثبت بودند؟ این پیام‌ها از چه جهت مثبت بودند؟
پس از گفت‌وگویی کوتاه، اعضای گروه نظراتشان را با هم به اشتراک می‌گذارند. در این میان این موضوع آشکار می‌شود که اغلب اوقات، حتی وقتی جوانان به آینده‌ای روشن می‌اندیشند، تصاویری که از فیلم‌ها و کتاب‌ها در ذهن دارند آینده‌ای تاریک را نشان می‌دهد. امروزه یافتن داستان‌هایی که آینده را امیدبخش تصویر کنند، کار آسانی نیست. این موضوع به‌خودی‌خود بسیار قابل تأمل است و نیاز به بحث و بررسی بیشتری دارد.
جلسه‌ی دوم کارگاه آموزشی
این جلسه در دو مرحله انجام می‌شود.
مرحله‌ی اول: شرح سناریوهایی مثبت درمورد آینده
در این مرحله به‌منظور ارائه‌ی تصاویری جدید و امیدوارکننده‌تر از چشم‌اندازهای معمول، در فیلم‌ها یا کتاب‌های علمی‌تخیلی و آینده‌گرایانه، تعدادی سناریوی مثبت درمورد آینده به گروه ارائه می‌شود. این سناریوها شامل عناوینی است که در ادامه توضیح داده می‌شود.
مرحله‌ی دوم: ایجاد سناریوهایی مثبت درمورد آینده
در اين فعالیت از افراد خواسته می‌شود تا یکی از سناریوهای فوق را انتخاب کرده و تلاش نمایند خود را در جهانی با چنین ویژگی‌هایی تصور کنند. در اینجا از افراد انتظار می‌رود که جزئیاتی درمورد زندگی تصورشده‌ی خود را ارائه دهند. این فعالیت با اشتراک‌گذاری ایده‌ها در گروه‌های کوچک آغاز شده و با بحث و تبادل‌نظر در سطح کل گروه ادامه می‌یابد.
جلسه‌ی سوم کارگاه آموزشی
این جلسه در سه مرحله انجام می‌شود.
مرحله‌ی اول: تخیل دربارهی آینده‌ی ترجیحی یا آرمانی
در این جلسه، به بررسی دقیق‌تر آینده‌ای روشن و ایدئال می‌پردازیم و دربارهی دنیای آرمانی یا آرمان‌شهر صحبت می‌کنیم. در این مرحله، چهار سناریوی کوتاه به دانش‌آموزان ارائه می‌‌دهیم تا تصور کنند چگونه می‌توانیم در حوزه‌های مختلف زندگی به آینده‌ای درخشان دست پیدا کنیم. این سناریوها نشان می‌دهند که با داشتن چشم‌اندازهای مثبت و ایدئال، می‌توانیم تغییرات بزرگی در زندگی خود و جامعه ایجاد کنیم.
مرحله‌ی دوم: تمرینات تجسم خلاق
دانش‌آموزان در این مرحله در یک تمرین تصور می‌کنند که سال ۲۰۳۰ است و جهان ایدئال آنها ساخته شده است. آنها سعی می‌کنند تصور کنند که در آن جهان زندگی می‌کنند و دربارهی آنچه در آن آینده می‌بینند خیال‌پردازی می‌کنند.
مرحله‌ی سوم: فعالیت‌های آینده‌ی ترجیحی
از دانش آموزان خواسته می‌شود تا خلاصه‌ای از آنچه به‌عنوان دنیای ایدئال آینده‌ی خود تصور می‌کنند بنویسند. آنها باید تصور کنند که بسیاری از مشکلاتشان در آینده حل شده است و دربارهی چگونگی تحقق این امر تأمل نمایند.
جلسه‌ی چهارم کارگاه آموزشی
این جلسه در سه مرحله انجام می‌شود.
مرحله‌ی اول: ساختن آینده‌ی دلخواه من
در آخرین جلسه به دانش‌آموزان دربارهی تصویری که از آینده‌ی دلخواه خود ساخته بودند بازخورد داده می‌شود. دیدن مجموعه‌ای از این تصاویر برای آنها بسیار ارزشمند و تأثیرگذار است. در ادامه چند مثال آورده شده است:
چگونه محیط‌زیست ممکن است بهبود یابد؟
به‌عنوان مثال، عقب‌راندن بیابان‌ها، کاهش آلودگی، نجات حیوانات، و گیاهان در معرض خطر.
چگونه زندگی اجتماعی می‌تواند برابرتر باشد؟
به‌عنوان مثال، ساخت پناهگاه برای بی‌خانمان‌ها، آموزش احترام، سخاوتمندتربودن افراد ثروتمند.
مرحله‌ی دوم: خط زمانی معکوس (یا پیش‌بینی معکوس)
شرکت‌کنندگان از این پس دعوت میشوند تا خود را کاملاً در تصورشان از آینده‌ی مورد نظر خود قرار دهند. از آنها خواسته می‌شود تا به نقش خود در تحقق این تصور بیندیشند و برای این منظور لازم است از سناریوی نهایی شروع کرده و به‌صورت معکوس گام‌های اصلی مورد نیاز برای رسیدن به آن را شناسایی کنند. این روش پیش‌بینی معکوس نامیده می‌شود. مثال‌هایی در ادامه جهت توضیح بیشتر ارائه میشوند.
فرض بر این است که اکنون سال ۲۰۰۱ است و آینده‌ی مورد نظر در سال ۲۰۳۰ تحقق می‌یابد.
سال ۲۰۲۳: آینده‌ی مثبتی که تصور کردم اکنون در‌حال وقوع است و من بخش مهمی از آن خواهم بود. (لطفاً توضیح دهید که در سناریوی خود چه خواهید کرد؟)
سال ۲۰۲۰: چه رویدادها یا دستاوردهای مهمی داشته‌ام که به سناریوی نهایی من در سال ۲۰۳۰ منجر شده است؟
سال ۲۰۱۵: هر مرحله‌ای را که ممکن است در این مرحله اتفاق افتاده باشد فهرست کنید.
سال ۲۰۱۰: اکنون چه کاری انجام می‌دهم که مرا در مسیر تصورم از آینده قرار می‌دهد؟
سال ۲۰۰۴: اگر سناریوی آینده‌ی من شامل کسب یک صلاحیت حرفه‌ای باشد، احتمالاً در این سال، من در‌حال فارغ‌التحصیلی هستم. در اینجا چه اتفاقی ممکن است بیفتد؟
سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۲: من امسال برای دستیابی به هدفم در سال ۲۰۳۰ چه می‌کنم؟
مرحله‌ی سوم: پس از آنکه دانش‌آموزان از تصور آینده‌ی خود بازگشتند و مشخص کردند که برای ایجاد آینده‌ی مثبت مورد علاقه‌ی خود به چه موارد کلی‌ای نیاز دارند، باید یک برنامه‌ی اقدام دقیق‌تر برای سال جاری تهیه کنند. به‌عنوان مثال، سه یا چهار مورد از کارهایی را که باید در این سال برای برداشتن اولین گام‌ها به‌سوی آینده‌ی خود انجام دهند، همراه با جدول زمانی آنها فهرست کنند.
نتایج و پیامدها
در مطالعه‌ی تجربی نویسنده، نوجوانان ۱۴ تا ۱۵ساله در دو گروه مداخله و کنترل شرکت کردند. پس از اتمام جلسات، نتایج حاکی از آن بود که نوجوانان گروه مداخله دیدگاه مثبت‌تری نسبت به آینده پیدا کرده بودند. همچنین، همبستگی معناداری میان امید و تصویرسازی مثبت از آینده مشاهده شد. هرچند تأثیرات این مداخله به‌طور قطعی اثبات نشد، اما داده‌ها بیانگر روندی مثبت و نویدبخش بودند، به‌ویژه در مورد پسران که معمولاً در معرض خطر بالاتری از خودکشی قرار دارند.
نتیجه‌گیری
رویکرد مقاله‌ی حاضر، با تلفیق روانشناسی شناختی و آینده‌پژوهی، افق جدیدی در فهم و مداخله در مسئله‌ی ناامیدی نوجوانان گشوده است. اگرچه مطالعات بیشتری برای تأیید اثربخشی این نوع مداخلات مورد نیاز است، اما شواهد اولیه امیدبخش‌اند. به‌نظر می‌رسد توانمندسازی نوجوانان در تصویرسازی فعالانه از آینده‌های ممکن و مطلوب، نه‌فقط به کاهش ناامیدی منجر می‌شود، بلکه شاید کلید پیشگیری از روند نگران‌کننده‌ی خودکشی در نسل جوان باشد.
پیشنهادهای کاربردی
- ادغام برنامه‌های تصویرسازی آینده در نظام آموزش عمومی و مشاوره‌ی مدارس
- استفاده از ابزارهای دیجیتال و تعاملی برای تقویت مداخلات تصویری
- انجام مطالعات طولی برای بررسی پایداری اثرات مداخلات بر سطح ناامیدی
- بررسی تفاوت‌های جنسیتی، فرهنگی و طبقاتی در واکنش به تصویرسازی آینده
